Dina Nagar (ਦੀਨਾ ਨਗਰ)

ਮੋਇਆ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ,
ਮੋਈ ਵੀਰਤਾ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ।
ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਵੈਰੀ ਥਰ-ਥਰ ਕੰਬਦੇ ਸੀ,
ਟੁੱਟ ਗਈ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ।
ਓਹਦੇ ਰੰਗ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਡੁੱਲਾ,
ਲਿੱਬੜ ਗਈ ਤਸਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ।
ਤੁਰਿਆ ਸ਼ੇਰ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਪੈ ਗਈ,
ਲੱਥੀ-ਲੱਥੀ ਜ਼ੰਜੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ।
ਓਹ ਕੇਹਨੂੰ ਦੱਸੀਏ ਕਿੱਦਾਂ ਸੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ,
ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਅੱਜ ਹੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ।
ਕੱਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਰ ਨੀ ਚਿਖ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੜ੍ਹਿਆ,
ਸੜ੍ਹ ਗਈ ਤਕਦੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ।

ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਰਥਾਏ ਲਿਖੀਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਸੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਸੱਚ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਨਾਨਗਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਕੱਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਰ ਹੀ ਚਿਖ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਵੀ ਸੜ੍ਹ ਗਈ ਸੀ।
ਅਦੀਨਾ ਨਗਰ ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹਰ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਏਥੇ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਨ 1838 ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਇਥੇ ਬਿਤਾਉਣ ਆਏ ਸਨ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦਾ ਮਹਿਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਜਲੌਅ ਪੂਰੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਸੀ। ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਇਹ ਮਹੱਲ ਓਸ ਸਮੇਂ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕੱਲੇ ਗਰਮੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਸਨ ਬਲਕਿ ਇਥੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਵੀ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੜੇ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਏਥੇ ਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਅੰਗੇਰਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਨ 1838 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਡਬਲਿਊ.ਜੀ. ਓਸਬੌਰਨ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਜੋ ਅੱਖੀ-ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਬਿਆਨਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾ. ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ੇਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ’ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:-

“ਜਿਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਰਬਾਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਫ਼ਰਸ਼ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਸ਼ਾਲ ਦੀਆਂ ਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿੱਛਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਾਲ ਦੇ ਲਗਪਗ ਤੀਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੰਦੋਆ ਤਾਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਮਕੀਲ਼ਾ ਅਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਪਸ਼ਮੀਨਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਝਾਲਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਮਤੀ ਨਗ ਜੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਢਾਈ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ (ਝੋਬਾਂ) ਉੱਪਰ ਕੜਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਕੁਰਸੀ (ਤਖਤ) ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੜੀ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਸੀ ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਖੜੇ ਸਨ ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕੰਧਾਰ, ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਰਾਜਦੂਤ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ। ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਖੁਦ, ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਬਾਰੀਕ ਮਲਮਲ ਦੇ ਪਜਾਮਾ-ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੀ ਗੋਲ ਕੁਰਸੀ ਉੱਪਰ ਲੱਤ ਉੱਪਰ ਲੱਤ ਰੱਖੀਂ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਵੀ ਗਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪਟੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਨਗਾਂ ਵਾਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਰਕਸੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਲੱਕ ਨਾਲ ਬੰਨੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਦੇ ਡੌਲੇ ਉੱਪਰ ਹਰੇ ਜ਼ਮੁਰਦੀ ਰੰਗ ਦੀ ਮਖਮਲੀ ਪੱਟੀ ਨਾਲ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਕੋਹਿਨੂਰ ਹੀਰਾ ਬੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸ਼ੇਰ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਰਬਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹੇਠਾਂ ਮਖਮਲੀ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਪਰ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਸਿਰਫ ਇਕੱਲਾ ਵਜ਼ੀਰ ਰਾਜਾ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਖੜਾ ਸੀ। ਓਸਬੌਰਨ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੁਦ ਸੋਹਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਓਸਬੌਰਨ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਹੀ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਐਸਾ ਦਰਬਾਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਜੈਸੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਣਗੇ।”
ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਉਸ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਦੀ ਜਿਸਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਡਬਲਿਊ.ਜੀ. ਓਸਬੌਰਨ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਇਸਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਉੱਲਟ ਹਨ। ਖੰਡਰ ਬਣਿਆ ਇਹ ਮਹਿਲ ਆਪਣੇ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਉਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਕਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੰਭਾਲ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਸਦਕਾ ਕੁਝ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਹੀ ਲਾਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਹਨ। ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਛੱਤਾਂ ਤੋਂ ਖੰਡਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਪਈਆਂ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਸਰਿੰਜਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ ਕਿ ਇਥੇ ਹੁਣ ਨਸ਼ੇੜੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਥੜੇ ਉੱਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਹੀ ਤਖਤ ਸਜਾ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਥੜਾ ਭਾਂਵੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ‘ਸਰਕਾਰ’ ਬਾਝੋਂ ਉਸਦਾ ਵੀ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ਇਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਹੀ ਦੂਰ ਲਹਿੰਦੇ ਵੱਲ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਥੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਨਗਰ ਕੌਂਸਲ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਖੂਹ ਅਤੇ ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਿਆ ਝਰਨਾ ਤੇ ਛੋਟੇ ਤਲਾਬ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਸੰਨ 1849 ਵਿੱਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਵੱਲੋਂ ਅਦੀਨਾ ਨਗਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਦਰ ਮੁਕਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਇਹ ਦਫ਼ਤਰ ਥੋੜਾ ਚਿਰ ਹੀ ਇਥੇ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਫ਼ਤਰ ਬਟਾਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਕੇ ਬਟਾਲਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਦਰ ਮੁਕਾਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਖੀਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1 ਮਈ 1852 ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਇਥੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣਾ ਲਿਆ।

ਭਾਂਵੇ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਟਾਲਾ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਵੱਲੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਸਾਹੀ ਮਹਿਲ ਦਾ ਸਾਰਾ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲੈ ਗਏ। ਸੰਨ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਬੇਰੁੱਖੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਖੰਡਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਰ ਸਾਲ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਰਸੀ ਮਨਾਉਣ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੀ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੋਣ। ਜੇਕਰ ਆਏ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਮਹਿਲ ਦੇ ਇਹ ਹਲਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਸਨ।
ਇਤਫ਼ਾਕ ਵੱਸ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਅੰਬਾਂ ਦਾ ਬਾਗ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਬਾਗ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਲੋਨੀ ਕੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਣ। ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਬਿਲਕੁਲ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਗਵਾਹ ਅਤੇ ਇਹ ਗਵਾਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

- ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹਰਪੁਰਾ, ਬਟਾਲਾ, ਪੰਜਾਬ। (ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਾਡੀ ਜੱਸਲ, ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਨੁਰਾਗ ਮਹਿਤਾ।)

سرکار خالصہ دی شان دا گواہ دینا نگر دا شاہی محل
مویا جدوں پنجاب دا مہاراجہ،
موئی ویرتا ویر پنجابیاں دی۔
جیہدے نال ویری تھر-تھر کمبدے سی،
ٹٹّ گئی شمشیر پنجابیاں دی۔
اوہدے رنگ محل وچّ لہو ڈلا،
لبڑ گئی تصویر پنجابیاں دی۔
تریا شیر تے پیراں وچّ پھیر پے گئی،
لتھی-لتھی زنجیر پنجابیاں۔
اوہ کیہنوں دسیئے کداں سپہر ویلے،
لٹی گئی اج ہیر پنجابیاں دی۔
کلھا شیر نی چکھھا دے وچّ سڑھیا،
سڑھ گئی تقدیر پنجابیاں دی۔
شیر-اے-پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ دی پرتھائے لکھیاں اپروکت سطراں بلکلّ سچ ہن اتے جیکر کسے نے ایہناں سطراں دا سچ اپنی اکھیں دیکھنا ہووے تاں اوہ ضلع گورداس پور دے شہر دینانگر وکھے شیر-اے-پنجاب دے شاہی محل وکھے پہنچ کے دیکھ سکدا ہے۔ اس شاہی محلّ نوں دیکھ کے سہجے ہی محسوس کیتا جا سکدا ہے کہ سچ-مچّ کلھا شیر ہی چکھھا دے وچّ نہیں سڑھیا سی بلکہ اس نال پنجابیاں دی تقدیر وی سڑھ گئی سی۔
ادنیہ نگر جسنوں ہن دینا نگر کہندے ہن نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی گرمیاں دی راجدھانی بنایا سی۔ شیر-اے-پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ ہر گرمی دی رتّ ایتھے بتیت کردے سن اتے اوہ اپنے اکال چلانے توں اک سال پہلاں سنّ 1838 وچّ وی گرمی دے مہینے اتھے بتاؤن آئے سن۔ شیر-اے-پنجاب نے دینا نگر دا محل اس سمیں بنایا سی جدوں سرکار خالصہ دا جلوء پورے سکھر ’تے سی۔ خوبصورت باغاں دے وچّ بنیا ایہہ محلّ اوس سمیں خالصہ راج دی شان دا پرتیک ہندا سی۔
دینا نگر دے شاہی محلّ وچّ مہاراجہ رنجیت سنگھ اکلے گرمیاں ہی نہیں بتاؤندے سن بلکہ اتھے شاہی دربار وی لگدے سن اتے دیش پنجاب دے بڑے اہم فیصلے اوہناں نے اتھے بیٹھ کے ہی لئے۔ اس توں علاوہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے وڈے ادھیکاریاں نال وی اوہناں دی ایتھے ہی ملاقات ہوئی سی، جسدا اتہاس وچّ ذکر ملدا ہے۔
انگیرز افسراں ولوں سنّ 1838 وچّ جدوں دینا نگر وکھے مہاراجہ رنجیت سنگھ نال ملاقات کیتی تاں اوہ سرکار خالصہ دے دربار دی شان دیکھ کے حقِ-بکے رہِ گئے۔ اوہناں ادھیکاریاں وچّ شامل ڈبلیو.جی. اوسبورن نے سرکار خالصہ دے دربار دی شان دا جو اکھی-ڈٹھا حالَ بیانیا سی اس نوں ڈاکٹر. سکھدیال سنگھ نے اپنی کتاب ‘پنج دریاواں دا شیر مہاراجہ رنجیت سنگھ’ وچّ انجھ لکھیا ہے:-
“جس وشال دربار حالَ وچّ اوہ دینا نگر وکھے پہنچے سن اس دا سارا فرش بہت قیمتی شال دیاں دریاں نال وچھیا ہویا سی۔ اس حالَ دے لگپگ تیجے حصے وچّ اک ہور چندوآ تانیا ہویا سی جس وچّ بہت ہی چمکیلا اتے رنگدار پشمینہ لگیا ہویا سی۔ اسدے جھالراں نال قیمتی نگ جڑے ہوئے سن، سونے دیاں تاراں نال کڈھائی کیتی ہوئی سی اتے اس نوں سونے دیاں سوٹیاں (جھوباں) اپر کڑا کیتا ہویا سی۔ مہاراجے دے بیٹھن والی سونے دی کرسی (تخت) دے پچھے جہڑی خالی تھاں سی اوتھے مہاراجے دے سردار کھڑے سن جاں جہڑے قندھار، قابل اتے افغانستان توں پہنچے ہوئے راجدوت جاں ادھیکاری سن۔ پر مہاراجہ صاحب خود، دودھ-چٹی باریک ململ دے پجامہ-کمیزا وچّ سونے دی گول کرسی اپر لتّ اپر لتّ رکھیں بیٹھے سن۔ اوہناں دے کوئی وی گہنہ نہیں پایا ہویا سی سگوں اک پٹی بہت ہی قیمتی نگاں والی اوہناں دے کمرکسے دے طور ’تے لکّ نال بنی ہوئی سی۔ کھبی بانہہ دے ڈولے اپر ہرے زمردی رنگ دی مخملی پٹی نال جڑیا ہویا کوہنور ہیرا بنیا ہویا سی، جہڑا کہ بہت تیز روشنی وانگ چمکدا سی۔ ایہہ لاہور دا شیر سی۔ مہاراجے دے سارے درباری اس دی کرسی دے ساہمنے دوویں پاسے ہیٹھاں مخملی فرش اپر بیٹھے سن۔ صرف اکلا وزیر راجا دھیان سنگھ ہی مہاراجہ صاحب دے سجے پاسے کھڑا سی۔ اوسبورن ایہہ وی دسدا ہے کہ بے شکّ مہاراجہ خود سوہنا نہیں سی پر اس نوں اس گلّ دا مان سی کہ اس دے دربار وچّ اس دے درباری اتے سردار دنیاں دے خوبصورت لوکاں وچوں ہن۔ اوسبورن اپنی رائے دندیاں ایہہ وی کہندا ہے کہ اس دا وشواس ہے کہ نہ ہی یورپ اتے نہ ہی پوربی دیس دا کوئی ایسا دربار ہے جتھے کہ مہاراجے دے سکھ سرداراں جیسے خوبصورت ویکتی ہونگے۔”
ہن گلّ کردے ہاں دینا نگر دے اس شاہی محلّ دی جسدی شان دی گلّ انگریز ادھیکاری ڈبلیو.جی. اوسبورن نے کیتی ہے۔ اج حالات استوں بالکل ہی الٹ ہن۔ کھنڈر بنیا ایہہ محل اپنے وارثاں نوں آوازاں مار رہا ہے پر افسوس اسدی آواز سنن والا کئی نہیں ہے۔ سنبھال نہ کیتے جان صدقہ کجھ شرارتی لوک سرکار خالصہ دے شاہی محلّ دیاں چھتاں ہی لاہ کے لے گئے ہن۔ بنھاں چھتاں توں کھنڈر ہو چکے شاہی محل وچّ تھاں-تھاں پئیاں نشے دی سرنجاں اس گلّ دا پرمان ہن کہ اتھے ہن نشیڑیاں دا ہی بول بالا ہے۔ جس تھڑے اپر مہاراجہ صاحب اپنا شاہی تخت سجا کے بیٹھدے ہندے سن اوہ تھڑا بھانوے اج وی ہے پر اک ‘سرکار’ باجھوں اسدا وی کی حالَ ہووےگا اسدا اندازہ سہجے ہی لگایا جا سکدا ہے۔
شاہی محلّ توں تھوڑی ہی دور لیہندے ولّ مہاراجے دیاں رانیاں دی رہائش ہندی سی۔ اتھے اج کلّ نگر کونسل دینا نگر دا دفتر چل رہا ہے۔ اک کھوہ اتے رانیاں دے اشنان کرن لئی بنیا جھرنا تے چھوٹے تلاب دیاں نشانیاں اجے وی دیکھیاں جا سکدیاں ہن۔
جدوں سنّ 1849 وچّ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پنجاب نوں پوری طرحاں اپنے قبضے وچّ لیا تاں انگریز حکومت ولوں ادنیہ نگر نوں ضلع صدر مقام بنا کے ڈپٹی کمیشنر دا دفتر دینا نگر دے اس شاہی محلّ وچّ بنایا گیا سی۔ حالانکہ ڈپٹی کمیشنر دا ایہہ دفتر تھوڑا چر ہی اتھے رہا اتے کجھ مہینیاں بعد ہی ڈپٹی کمیشنر دفتر بٹالا دے مہاراجہ شیر سنگھ محل وچّ تبدیل کرکے بٹالا نوں ضلع صدر مقام بنا دتا۔ اخیر انگریزاں نے 1 مئی 1852 نوں گورداس پور نوں ضلع گھوشت کرکے اتھے ڈپٹی کمیشنر دفتر بنا لیا۔
بھانوے دینا نگر دے شاہی محل توں ڈپٹی کمیشنر دا دفتر کجھ مہینیاں وچّ ہی بٹالا تبدیل ہو گیا سی پر اس محل نوں ایسٹ انڈیا کمپنی ولوں خالی نہیں کیتا گیا سی۔ اوہ اس ساہی محل دا سارا بیش قیمتی سامان انگریز انگلینڈ لے گئے۔ سنّ 1947 توں بعد وی کسے نے اس شاہی محلّ ولّ کوئی دھیان نہ دتا اتے آپنیاں دی ہی بیرکھی کارن ایہہ شاندار شاہی محل کھنڈر وچّ تبدیل ہو گیا۔ ہر سال لاہور وکھے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی برسی مناؤن جان والے سکھ شاید ہی کدی دینا نگر دے شاہی محل وچّ آئے ہون۔ جیکر آئے ہندے تاں اس محل دے ایہہ حلات نہیں ہونے سن۔
اتفاق وسّ اج وی اس شاہی محل دے دوآلے امباں دا باغ ہے پر ہن ایہہ محل اتے باغ کسے دی نجی جائداد بن گئے ہن۔ اس باغ وچّ ہن کلونی کٹی جا رہی ہے اتے ہو سکدا ہے کہ اسدے مالک شاہی محل دے کھنڈراں نوں بالکل صاف کر دین۔ استوں پہلاں کہ سرکار خالصہ دا ایہہ شاہی محل بالکل ختم ہو جاوے سکھ پنتھ نوں اسدی سنبھال لئی اگے آؤنا چاہیدا ہے۔ دینا نگر دا ایہہ شاہی محلّ سرکار خالصہ دی شان دا گواہ اتے ایہہ گواہی ہمیشاں قایم رہنی چاہیدی ہے۔
- اندرجیت سنگھ ہرپرا،
بٹالا، پنجاب۔

تصویراں لاڈی جسل، جسبیر سنگھ اتے انوراگ مہتہ۔